Historia - Sąd Okręgowy w Szczecinie

W momencie zajmowania Szczecina przez wojska sowieckie, w dniu 26 kwietnia 1945 r., jego przynależność państwowa nie była do końca ustalona. Szczecin został przejęty przez Polską administrację 5 lipca 1945 r.

Dzieje polskiego sądownictwa w Szczecinie zrodziły się z chwilą przybycia do tego miasta z poznańskiego sądu – w pierwszych dniach sierpnia 1945 r. – pięciu osób: sędziów Ludwika Gołaszewskiego i Aleksandra Kolińskiego oraz sekretarzy Czesława Czajkowskiego, Jana Mikołajczyka i Józefa Nowackiego, którzy mieli powołać do życia Sąd Grodzki. W dniu 10 sierpnia 1945 r. został zajęty na siedzibę tego sądu budynek przy al. Piastów (obecny Wydział Budownictwa Lądowo-Wodnego Politechniki Szczecińskiej). Pierwszym kierownikiem Sądu Grodzkiego w Szczecinie został sędzia Aleksander Koliński; na początku września podjął w tym sądzie pracę kolejny sędzia - Stefan Idzior. Pierwszym komornikiem został mianowany Ignacy Dawid. Faktyczna działalność sądu rozpoczęła się 14 sierpnia, kiedy to wpłynęło do niego pierwsze pismo nadane przez Komendę Milicji Obywatelskiej w Szczecinie. W pierwszych miesiącach funkcjonowania sądu sędziowie i pracownicy administracyjni nie otrzymywali wynagrodzenia; po kilku tygodniach opłacano ich artykułami spożywczymi. Zarówno Sąd, jak i jego pracownicy nie czuli się wówczas w Szczecinie bezpieczni, dlatego stale byli chronieni przez uzbrojonych strażników.

Początkowo w Szczecinie organizowano dopiero Sąd Okręgowy, który czasowo był organizacyjnie filią istniejącego już, bo powołanego wcześniej, Sądu Okręgowego w Koszalinie. Organizowaniem kierował sędzia Ludwik Gołaszewski, który został w tym celu formalnie powołany na Wiceprezesa Sądu Okręgowego w Koszalinie. 15 października 1945 r. powołano do życia Sąd Okręgowy w Szczecinie, a jego pierwszym prezesem został sędzia Ludwik Gołaszewski. Od tego też dnia wspólną siedzibą, zarówno dla Sądu Okręgowego, jak Sądu Grodzkiego stał się budynek przy ul. Stoisława 6 (obecnie zajmują go prokuratury dwóch szczebli: okręgowa i jedna z rejonowych).

W pierwszej powojennej dekadzie powstały w Szczecinie również instytucje sądowe o charakterze specjalnym. W niemałym stopniu przejęły one sprawy, które powinny być rozpatrywane przez sądy powszechne. Sądami tymi były: Wojskowy Sąd Rejonowy (1946-1955) czyli specjalny sąd karny oraz orzekająca w trybie podobnym do administracyjnego Delegatura Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (1945-1954). Jednostki te wydawały liczne wyroki i decyzje w ramach represji politycznych, a ich decyzje były często w istocie zbrodniami komunistycznymi. Bardzo wiele tych orzeczeń zostało po upadku komunizmu uznanych przez Sąd Wojewódzki, następnie Okręgowy za nieważne, jako wydane wobec osób prowadzących działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Część sędziów orzekających

Podstawowym problemem w pierwszych latach było pozyskanie kadry sędziowskiej. Ponieważ jej odczuwalny napływ nastąpił dopiero w 1947 r., szczecińskie sądownictwo przystąpiło do szkolenia nowych pracowników we własnym zakresie. Już w 1946 r. rozpoczęła działalność Szkoła Prawnicza pod kierunkiem Zygmunta Ulmana. Nie mniejsze trudności nastręczała obsada stanowisk w administracji sądowej. Permanentna rotacja przy dużym napływie spraw odbijała się na działalności sądów. Sąd Grodzki w Szczecinie sprawował również nadzór nad jedynym istniejącym w latach 1946-1947 w okręgu Sądem Obywatelskim w Gryfinie. Trudności szczecińskiego sądownictwa pogłębiał brak sądu apelacyjnego; Sąd Okręgowy w Szczecinie podlegał wówczas Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku. Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. zapoczątkowała przebudowę całej struktury sądownictwa powszechnego. W zakresie postępowania karnego wprowadziła zasadę dwuinstancyjności i instytucję rewizji nadzwyczajnej; utworzono instytucję ławników ludowych oraz wydzielono prokuratury z organizmów sądowych, tworząc ich odrębną strukturę.

Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lipca 1949 r. utworzono Sąd Apelacyjny w Szczecinie (istniał on tylko półtora roku, do końca 1950 r.). W obszarze tego sądu funkcjonowały okręgi sądowe w Koszalinie, Słupsku, Szczecinie i Wałczu. Tym sądom z kolei podlegało 21 sądów grodzkich. Utworzenie Apelacji Szczecińskiej spowodowało rozbudowę sądownictwa. Rozpoczął pracę Okręgowy Sąd Ubezpieczeń Społecznych, a przy Sądzie Grodzkim - Sąd Pracy i Izba Morska.

Przy Sądzie Okręgowym istniała w latach 1945-1949 instytucja sędziego śledczego: pierwszym sędzią śledczym została sędzia Jadwiga Gocławska. Do końca działalności tej instytucji przeprowadzono łącznie 1936 spraw.

Prawo o sądach powszechnych z dnia 1 stycznia 1950 r. dostosowało strukturę sądów do nowego podziału administracyjnego kraju. Zniesiono istniejący bardzo krótko Sąd Apelacyjny w Szczecinie, Sąd Okręgowy został przemianowany na Sąd Wojewódzki, a jego prezesem został sędzia Józef Karasiewicz, wcześniej prezes Sądu Apelacyjnego. Równocześnie dotychczasowe Sądy Grodzkie zostały przemianowane na Sądy Powiatowe. Sądowi Wojewódzkiemu w Szczecinie podległe były Sądy Powiatowe w Choszcznie, Dębnie Lubuskim, Goleniowie, Gryficach, Gryfinie, Kamieniu Pomorskim,  Łobzie, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Stargardzie (wówczas Szczecińskim), Szczecinie i Świnoujściu.

W 1953 r. prezesem Sądu Wojewódzkiego został sędzia Stefan Niedźwiecki. W lipcu 1953 r. sądy szczecińskie przeniosły się do okazałego gmachu przy ul. Kaszubskiej 42. Była to odrestaurowana poniemiecka budowla sądowa wzniesiona w latach 1879-1882 i powiększona w roku 1894 r., kiedy dobudowano końcową część skrzydła północnego. Do roku 1945 mieścił się w niej Sąd Obwodowy (Amtsgericht).

W roku 1957 prezesem został sędzia Alfons Miłkowski. Wtedy z Sądu Powiatowego w Szczecinie wyodrębniono Sąd Powiatowy dla miasta Szczecina (Sądowi Powiatowemu w Szczecinie pozostawiono obszar właściwości poza samym miastem), który funkcjonował do 1962 r. Wówczas sądy na powrót połączono, a Sąd Powiatowy w Szczecinie stał się drugim co do wielkości w Polsce (po warszawskim). Cały czas nadal istniały w sądach szczecińskich poważne trudności kadrowe; przykładowo na 18 etatów sędziowskich przyznanych Sądowi Wojewódzkiemu obsadzonych było 12, a w Sądzie Powiatowym wakowało dziewięć etatów na ogólną liczbę 25.

W połowie 1962 r. miało miejsce najbardziej dramatyczne wydarzenie w historii sądu – powołany niedawno prezes Sądu Wojewódzkiego Bogdan Paruzal został zamordowany we własnym gabinecie (nie był to obecny gabinet prezesa). Zastrzelił go z nielegalnie posiadanej broni pracownik sądu, który zaraz po zabójstwie oddał samobójczy strzał do siebie i zmarł dwa dni później. Przyczyną tragedii był fakt, że nowo powołany prezes wykrył nadużycia dokonane przez pracownika sądu i ten spodziewał się z tego powodu aresztowania i procesu. Pogrzeb zamordowanego prezesa przebiegał m.in. z wystawieniem trumny w budynku sądu. Po śmierci Bogdana Paruzala prezesem sądu został na krótko Eustachy Huzar (pozbawiony tytułu sędziego po upadku PRL za wydawanie orzeczeń mających charakter represji komunistycznych), a następnie ponownie sędzia Stefan Niedźwiecki.

We wrześniu 1964 r. zniesiono Sąd Powiatowy w Dębnie, a pół roku później Sąd Powiatowy w Nowogardzie, co zmniejszyło liczbę sądów powiatowych w województwie szczecińskim z 13 do 11. W końcu lat sześćdziesiątych szczecińskie sądownictwo uzyskało pełną obsadę sędziowską, co znacznie poprawiło postępowanie we wszystkich sprawach. W latach sześćdziesiątych sądy przejęły nadzór nad wykonywaniem kary. W ramach działalności profilaktycznej Sąd Wojewódzki zorganizował pierwszą w Polsce poradnię społeczno-wychowawczą dla dzieci. Nawiązał kontakty z sądami okręgowymi w Malmö i Rostocku. Prezesami sądu byli w tym czasie kolejno sędziowie Bogdan Bartosik i Juliusz Rutkowski.

Z dniem 1 stycznia 1975 r. wyodrębniono z sądownictwa powszechnego sprawy pracownicze i przekazano je do rozpoznawania w II instancji nowo utworzonym Okręgowym Sądom Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Do sądu tego przeszła część sędziów Sądu Wojewódzkiego, zresztą sędziowie ci wymieniali się. Gdy w 1976 r. zmarł prezes Juliusz Rutkowski, na jego miejsce powołany został sędzia Włodzimierz Formicki, przeniesiony w tym celu właśnie z Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych.

Reforma administracyjna w kraju z dnia 1 czerwca 1975 r., w miejsce dotychczasowych 17 województw utworzyła 49 nowych, co pociągnęło sobą zmniejszenie istniejących sądów wojewódzkich i utworzenie licznych nowych; w prawie każdym nowym województwie (z kilkoma wyjątkami) powstał sąd wojewódzki. Ponieważ reforma zlikwidowała powiaty, istniejące Sądy Powiatowe przemianowano na Sądy Rejonowe. W okręgu Sądu Wojewódzkiego w Szczecinie zniesiono Sąd Powiatowy w Pyrzycach, a do utworzonego Sądu Wojewódzkiego w Gorzowie Wlkp. przeniesiono część obszaru dawnego województwa szczecińskiego, w tym Sądy Powiatowe w Choszcznie i Myśliborzu; liczba sądów rejonowych w województwie spadła do ośmiu. W roku 1978 powołano z kolei sądownictwo rodzinne i dla nieletnich w formie odrębnych wydziałów; sądy te przystąpiły do załatwiania spraw rodzinnych, opiekuńczych i spraw nieletnich. W związku z tym Sąd Rejonowy w Szczecinie przestał się mieścić w dotychczasowej siedzibie i trzeba było dla wydziałów rodzinnych pozyskać nowy budynek, przy ul. Bardzińskiej 1a.

W roku 1985 Okręgowe Sądy Pracy i Ubezpieczeń Społecznych zniesiono, a właściwie włączono do struktur Sądów Wojewódzkich jako wydziały pracy i wydziały ubezpieczeń społecznych. Wówczas Sąd Wojewódzki otrzymał dodatkowy budynek przy al. Wojska Polskiego 113, w którym mieścił się zniesiony sąd – wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych pozostały w tym budynku.

Po przemianach społeczno-ustrojowych w roku 1989 zakres kompetencji sądów uległ znacznemu rozszerzeniu. Z dniem 1 października 1989 r. zniesiono Państwowy Arbitraż Gospodarczy i do Sądu Wojewódzkiego włączono Okręgową Komisję Arbitrażową w Szczecinie; jej arbitrzy stali się sędziami, w przeważającej części Sądu Wojewódzkiego w Szczecinie. Nowy wydział gospodarczy miał siedzibę w budynku przy ul. Piotra Skargi 19. W 1991 r. zniesiono Państwowe Biura Notarialne, a część notariuszy podjęła służbę sędziowską w nowo utworzonych wydziałach ksiąg wieczystych w sądach rejonowych.

W 1990 r. nowym prezesem Sądu Wojewódzkiego w Szczecinie został sędzia Henryk Romanowski, wybrany na to stanowisko przez sędziów na zgromadzeniu. Był to jedyny przypadek, gdy na fali demokratycznych przemian władze pozwoliły sędziom wybierać prezesów – możliwość tę wkrótce sędziom odebrano. W tym też okresie po raz pierwszy (i dotąd jedyny) sędzia Sądu Wojewódzkiego w Szczecinie powołany został na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego: był nim dr Alfred Michalczyk. Sędzia Henryk Romanowski został też pierwszym szczecińskim sędzią, który był – w latach 1998-2002, po zakończeniu kadencji prezesa – wybranym członkiem Krajowej Rady Sądownictwa.

W 1993 r. przywrócono Sądy Apelacyjne. W Szczecinie takiego sądu jednak nie utworzono i Sąd Wojewódzki w Szczecinie został podporządkowany Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu. Obszar, który powinien należeć do Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, rozdzielono między sądy w Gdańsku i Poznaniu, które w związku z tym obejmowały aż po 7 sądów wojewódzkich i były największe w Polsce. W 1999 r. z kolei reforma administracyjna utworzyła 16 nowych województw. Sąd Wojewódzki w Szczecinie został nazwany ponownie Sądem Okręgowym. Jednocześnie powiększył się jego obszar, ponieważ w granice województwa zachodniopomorskiego oraz szczecińskiego okręgu sądowego wróciły Sądy Rejonowe w Choszcznie i w Myśliborzu. Prezesem sądu był wtedy – od 1998 r. – sędzia Grzegorz Chojnowski.

Sąd Okręgowy w Szczecinie stale się rozrastał. Najpierw pozyskano dla niego budynek dawnych związków zawodowych przy ul. Małopolskiej 17: budynek ten początkowo dzielono z utworzonym w 2003 r. Wojewódzkim Sądem Administracyjnym (w zamian za ten budynek Sąd oddał NSZZ „Solidarność” pałacyk przy al. Wojska Polskiego 113). Później uzyskano dalsze budynki. Przejęto sąsiadujący z główną siedzibą Sądu budynek przy ul. Limanowskiego 1, a po kilku latach powrócił do Sądu Okręgowego budynek przy ul. Piotra Skargi 19, w którym niegdyś mieściła się komisja arbitrażowa: komisja zajmowała przed laty część tego budynku, natomiast Sąd Okręgowy przejął go w całości. Od tego czasu podział Sądu Okręgowego jest stały: przy ul. Kaszubskiej 42 i Limanowskiego 1 mieści się kierownictwo sądu i wydziały karne, przy ul. Piotra Skargi 19 wydziały cywilne, a przy ul. Małopolskiej 17 wydziały pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczy i rodzinny. Ten ostatni wydział wyodrębniono w 2001 r., dzięki czemu Sąd Okręgowy w Szczecinie stał się jednym z kilkunastu w Polsce, które mają odrębny wydział rodzinny.

Rosły też sądy rejonowe, zarówno pod względem kadrowym, jak i powierzchniowym. Na przestrzeni około 30 lat, począwszy od połowy lat 80-tych XX w., liczba sędziów i pracowników wzrosła ponad dwukrotnie. Sąd Rejonowy w Gryfinie doczekał się dodatkowego budynku oraz wydziału zamiejscowego w Chojnie, a Sąd Rejonowy w Stargardzie – również dodatkowego budynku i wydziałów zamiejscowych w Pyrzycach. Powiększono siedzibę Sądu Rejonowego w Łobzie. Natomiast w Szczecinie w zamian za budynek przy ul. Bardzińskiej 1a uzyskano, w drodze wymiany z Policją, budynek przy ul. Narutowicza 19, dzięki czemu zniknął problem oddalenia niektórych wydziałów od głównej siedziby sądu.

Z dniem 1 stycznia 2005 r. powstał wreszcie w Szczecinie Sąd Apelacyjny, któremu podlegają sądy okręgowe w Gorzowie Wlkp., Koszalinie i Szczecinie. Sędzia Grzegorz Chojnowski, który zakończył w 2004 r. kadencję prezesa Sądu Okręgowego, był przez prawie rok pełnomocnikiem Ministra Sprawiedliwości ds. jego utworzenia. Po utworzeniu Sądu Apelacyjnego na stanowisko prezesa Sądu Okręgowego w Szczecinie, wakujące od ponad roku, powołany został sędzia Henryk Sobociński.

Od 1 stycznia 2009 r. Sąd Rejonowy w Szczecinie podzielono na dwa sądy: Szczecin-Centrum oraz Szczecin-Prawobrzeże i Zachód. Ten drugi sąd zlokalizowany został przy pl. Żołnierza Polskiego 16, w budynku, który przed II wojną światową był bankiem, a po wojnie – Komitetem Wojewódzkim PZPR, podpalonym w czasie słynnego buntu społecznego w grudniu 1970 r. Sąd Rejonowy Szczecin-Centrum pozostał w budynku przy ul. Kaszubskiej 42 obok Sądu Okręgowego, ma też inne własne budynki. Łącznie dwa szczecińskie sądy rejonowe liczyły po podziale ponad 130 sędziów, podczas gdy 25 lat wcześniej Sąd Rejonowy w Szczecinie liczył ich niespełna 60.

Wzrost zadań sądownictwa sprawiał, że powiększały się też inne sądy rejonowe w okręgu. W Gryficach siedzibę sądu znacznie rozbudowano, w Goleniowie sąd otrzymał dodatkowy budynek, z większości siedzib sądów wyprowadzono też zajmujące część budynków prokuratury (nie udało się tego zrobić tylko w Gryfinie). Liczba sędziów w sądach rejonowych również znacznie wzrosła: nawet najmniejsze sądy, w Kamieniu Pomorskim i Łobzie, osiągnęły liczbę po 6 sędziów, podczas gdy do lat 90-tych XX w. przez wiele lat każdy z nich składał się tylko z dwóch sędziów.

W roku 2011 prezesem Sądu Okręgowego w Szczecinie została sędzia Halina Zarzeczna, pierwsza kobieta na tym stanowisku, ale zarazem pierwszy prezes spoza sądu – była sędzią Sądu Apelacyjnego w Szczecinie. Za jej kadencji uruchomiono w szczecińskich sądach Biura Obsługi Interesanta, w szczególności nowoczesne biuro wybudowane na dawnym dziedzińcu budynku przy ul. Kaszubskiej 42. W 2013 r. miało miejsce zamieszanie w sądownictwie, nazywane od nazwiska jego autora (ówczesnego Ministra Sprawiedliwości) „reformą Gowina”: 1 stycznia 2013 r. zniesiono Sądy Rejonowe w Choszcznie, Kamieniu Pomorskim i Łobzie, włączając je w struktury sądów sąsiednich. Sądowi w Choszcznie przywrócono samodzielny byt po dwóch latach, a sądom w Kamieniu Pomorskim i w Łobzie pół roku później.

W 2015 r., już po przywróceniu wszystkich sądów, obchodzono też uroczyście 70-lecie sądownictwa polskiego w Szczecinie.

Po zakończeniu kadencji prezes Haliny Zarzecznej na stanowisko prezesa sądu powołany został w 2017 r. sędzia Maciej Strączyński, w latach 2010-2016 prezes Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” i pierwszy w historii sądu prezes, który urodził się w Szczecinie. Za jego kierownictwa Sąd Okręgowy po raz pierwszy przekroczył liczbę 100 etatów sędziowskich, liczba ta ciągle się zmieniała, dochodząc do 103. Dokończono też budowę nowej siedziby Sądu Rejonowego w Stargardzie.

Od września 2023 r., po zakończeniu kadencji poprzednika prezesem sądu jest sędzia Piotr Szarek.

Obecnie sąd działa na podstawie Ustawy z dnia 27 lipca 2001r. – prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.01.98.1070., z dnia 21 września 2001 r.), wielokrotnie zmienianej.

Funkcję Prezesów Sądu Okręgowego (Wojewódzkiego) pełnili kolejno:

SSO Ludwik Gołaszewski (15.10.1945 – 31.12.1950)
SSW Józef Karasiewicz (01.01.1950 – 1953)
SSW Stefan Niedźwiecki (1953 – 1957)
SSW Alfons Miłkowski (1957 – 1962)
SSW Bogdan Paruzal (1962 – 30.07.1962†)
  *  Eustachy Huzar (31.07.1962 – 30.09.1966, do 25.02.1963 jako p.o. prezesa)
SSW Stefan Niedźwiecki (01.10.1966 – 07.05.1967)
SSW Bogdan Bartosik (08.05.1967 – 31.10.1969)
SSW Juliusz Rutkowski (01.11.1969 – 26.06.1976†)
SSW Leszek Majewski (p.o. prezesa, 27.06.1976 – 31.12.1976)
SSW Włodzimierz Formicki (01.01.1977 – 09.03.1990)
SSW Henryk Romanowski (10.03.1990 – 09.03.1998)
SSO Cezary Downar (p.o. prezesa, 10.03.1998 – 31.03.1998)
SSW/SSO Grzegorz Chojnowski (01.04.1998 – 31.03.2004)
SSO Roman Krzyżanek (p.o. prezesa, 01.04.2004 – 30.06.2005)
SSO Henryk Sobociński (01.07.2005 – 30.06.2011)
SSA Halina Zarzeczna (01.07.2011 – 30.06.2017)
SSO Bogumiła Staniek (p.o. prezesa, 01.07.2017 – 10.09.2017)
SSO Maciej Strączyński (11.09.2017 – 10.09.2023)
SSO Piotr Szarek (od 11.09.2023) 

*pozbawiony tytułu sędziego przez Krajową Radę Sądownictwa po przejściu w stan spoczynku